سیدسعیدمتقی، رتیه‌ی ۳۵ منطقه‌ی ۱ و  رتبه‌ی ۵۶ کشور، دانشجوی دکتری پیوسته‌ی بیوتکنولوژی

دکتری پیوسته بیوتکنولوژی! حداقل اسمش که جالب به نظر می‌رسد، اما این‌که واقعاً می‌تواند رشته‌ی مناسبی باشد یا نه، بستگی به خصوصیات فردی شما دارد که امیدوارم با خواندن این متن بتوانید در مورد آن تصمیم بگیرید. در ادامه سعی بر این است که تمام اطلاعات مربوط به این رشته که ممکن است در تصمیم‌گیری شما اثر داشته باشد، ارائه شود.

بیوتکنولوژی یا زیست‌فناوری

بیوتکنولوژی یا زیست‌فناوری را می‌توان کاربرد روش‌های علمی و فنی در تبدیل بعضی مواد به کمک عوامل بیولوژیک (میکروارگانیسم‌ها، یاخته‌های گیاهی و جانوری، آنزیم‌ها و…) برای تولید کالا و خدمات در کشاورزی، صنایع غذایی، دارویی، پزشکی و… در نظر گرفت. به طور خلاصه یعنی این‌که با استفاده از عوامل زیستی یک فناوری ایجاد کنیم. تولید خمیرمایه‌ی نان با استفاده از مخمرها (جزء اولین فعالیت‌های بشر در زمینه‌ی بیوتکنولوژی)، استفاده از باکتری‌ها برای تجزیه‌ی پساب‌های صنعتی، تولید داروهای نوترکیب به وسیله‌ی موجودات زنده، تولید واکسن با استفاده از پاتوژن (عوامل بیماری‌زا) و… همه نمونه‌هایی از این علم است. گستردگی زیست‌فناوری به حدی است که اقتصاد، بهداشت، درمان، محیط زیست، کشاورزی، صنعت، تغذیه و سایر جنبه‌های زندگی بشر را تحت تأثیر خود قرار داده است. به همین خاطر زیست‌فناوری یکی از محور‌های اساسی توسعه در بسیاری از کشورها قلمداد شده و در تنظیم راهکارها و برنامه‌های ملی توجه جدی به آن می‌شود.

کلیت رشته

این رشته، هم از رشته‌ی ریاضی و هم از رشته‌ی تجربی پذیرش دارد؛ چون میان‌رشته‌ای است و با علوم مختلف سروکار دارد. اگر به واحد‌های درسی این رشته نگاهی بیندازید، متوجه می‌شوید که از زیست و شیمی گرفته تا فیزیک و ریاضی همه را شامل می‌شود؛ اگرچه واحد‌های مربوط به زیست و بعد از آن هم واحد‌های مربوط به شیمی بیش‌تر از واحدهای ریاضی و فیزیک است.

کسانی که رشته‌ی آن‌ها در دبیرستان ریاضی بوده و می‌خواهند این رشته را انتخاب کنند، در نظر داشته باشند که در این رشته حتماً با زیست سروکار دارند و اگر به زیست‌شناسی علاقه ندارند، این رشته برای آن‌ها مناسب نیست. البته مباحثی از زیست که در این رشته مورد نیاز است بیش‌تر زیست سلولی مولکولی است؛ یعنی مباحثی از زیست که مربوط به ژنتیک، اندامک‌های سلولی، واکنش‌های درون‌ سلولی و… است و کم‌تر مباحث مربوط به زیست گیاهی، جانوری، آناتومی بدن و… به کار می‌آید. اگرچه زیست از این رشته جدایی‌ناپذیر است، در برخی گرایش‌ها‌ی مرحله‌ی دوم (کارشناسی ارشد) این رشته، زیست کم‌رنگ‌تر و تنها بستری است برای انجام کارهایی که بیش‌تر با مهندسی و ریاضی در ارتباط است.

برخلاف دانش‌آموزان ریاضی، کسانی که رشته‌ی آن‌ها تجربی بوده اگر به ریاضی و فیزیک علاقه ندارند، باز هم این رشته می‌تواند برای آن‌ها مناسب باشد. فقط در حدی به فیزیک نیاز است که بتوانند واحدهایی را که در مرحله‌ی اول (کارشناسی) ارائه می‌شود بگذرانند و بعد از آن در مرحله‌ی دوم می‌توانند گرایش‌هایی را انتخاب کنند که تقریباً با فیزیک هیچ ارتباطی ندارد و کم‌تر با ریاضی در ارتباط است؛ اگرچه ریاضیات و آمار به عنوان ابزار کمکی در تحلیل داده‌های زیستی بسیار به کار می‌آید.

نکته‌ی دیگر در مورد این رشته این است که مانند خیلی از رشته‌های دیگر علوم پایه بسیار علمی و پژوهشی و تحقیقاتی است و به نوآوری و خلاقیت نیاز فراوانی دارد. تحقیق و پژوهش، خواندن مقالات جدید و انجام آزمایشات مختلف که گاهی هزینه‌ی انجام آن‌ها خیلی زیاد است، از این رشته جدایی‌ناپذیر است. جو علمی و تحقیقاتی که بین دانشجویان این رشته وجود دارد، شاید در رشته‌های دیگر مشابه نداشته باشد.

علمی بودن این رشته به این معنی نیست که همه‌ی دانشجویان باید عضو هیئت‌علمی یا محقق شوند. برای فارغ‌التحصیلان این رشته زمینه‌های زیادی برای استفاده از روش‌های علمی در صنایع گوناگون مانند کشاورزی، داروسازی و… وجود دارد.

قبولی در این رشته

برای قبولی در این رشته علاوه بر کسب نمره‌ی لازم در کنکور سراسری (تراز ۱۰۵۰۰ به بالا) یا مدال طلای المپیاد، باید در مصاحبه هم پذیرفته شد. تا سال 94 این رشته جزء رشته‌های نیمه‌متمرکز بود. متقاضی باید در فرم انتخاب رشته، این رشته را به عنوان اولین اولویت انتخاب می‌کرد و با اعلام نتایج در اولین رشته‌ی متمرکزی که انتخاب کرده و در آن قبول شده بود، حدود دو ماه تحصیل می‌کرد. نتایج رشته‌های نیمه‌متمرکز  اواسط آبان‌ماه اعلام شده و بعد از آن مصاحبه برگزار می‌شد. متقاضی در صورت قبولی در مصاحبه، از رشته‌ی قبلی انصراف می‌داد و به این رشته می‌آمد.

از سال ۹۵، مصاحبه‌ی این رشته قبل از شروع ترم اول دانشگاه یعنی در اوایل شهریورماه برگزار و متقاضی در صورت قبولی در مصاحبه، از همان ابتدای سال وارد این رشته می‌شود.

در دفترچه‌ی سازمان سنجش مربوط به سال ۹۶، ظرفیت این رشته ۳ نفر برای رشته‌ی ریاضی و ۱۱ نفر برای رشته‌ی تجربی اعلام شده است؛ در حالی که به این صورت عمل نمی‌شود. حداکثر ۱۴ نفر در این رشته پذیرفته می‌شوند که تعداد ریاضی یا تجربی مشخص نیست و بستگی به متقاضیانی دارد که در مصاحبه قبول می‌شوند. درضمن هر سال چند دانش‌آموز المپیادی نیز پذیرفته می‌شوند. مثلاً در سال ۹۶، ۱۳ نفر پذیرفته شدند که ۴ نفر از رشته‌ی تجربی، ۷ نفر از رشته‌ی ریاضی و ۲ نفر المپیادی بودند.

به طور معمول آخرین قبولی در این رشته بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ کشوری است که البته به مصاحبه هم بستگی دارد. درضمن کسانی که این رشته را به عنوان اولویت اول انتخاب کرده باشند، در اولویت قرار می‌گیرند.

مصاحبه

سؤالی که بسیار پرسیده می‌شود در مورد نحوه‌ی برگزاری مصاحبه است. مصاحبه به این منظور انجام می‌شود که تشخیص دهند آیا متقاضی واقعاً به این رشته آشنایی دارد و با آگاهی کامل آن را انتخاب کرده یا خیر. سؤالات نیز بیش‌تر در مورد همین موضوع است. در جلسه‌ی مصاحبه سؤالاتی در مورد شناخت متقاضی از رشته و هدف او از انتخاب این رشته پرسیده می‌شود. درنهایت معمولاً افرادی که رتبه‌ی آن‌ها خوب است قبول می‌شوند و مصاحبه زیاد تأثیرگذار نیست.

مراحل تحصیل

این رشته از سه مرحله تشکیل شده است: مرحله‌ی اول (کارشناسی)، مرحله‌ی دوم (کارشناسی ارشد) و مرحله‌ی سوم (دکتری). دانشجو بعد از موفقیت در این سه مرحله، مدرک دکتری تخصصی ((PhD را دریافت می‌کند. طبق آیین‌نامه‌ی این رشته، طول کل دوره، ۹ سال است که اغلب از این هم بیش‌تر به طول می‌انجامد. این رشته دکتری پیوسته است و برای رفتن به مقطع بالاتر، نیازی به کنکور نیست؛ اما شرط معدلی وجود دارد که دانشجو باید حداقل نمره را کسب کند. هم‌چنین بیش‌تر کلاس‌ها در خود ساختمان گروه بیوتکنولوژی (که البته خیلی کوچک است و از لحاظ امکانات زیاد مجهز نیست) برگزار می‌شود و اغلب جمعیت کلاس بین ۱۰ تا ۱۵ نفر است. توضیحات مربوط به هر مرحله در ادامه آمده است.

مرحله‌ی اول: شامل حدود ۱۳۰ واحد درسی است و مدت‌زمان آن ۳ سال و نیم (۷ ترم) است. برای رفتن به مقطع بالاتر علاوه بر کسب حداقل نمره‌ی قبولی 15، باید نمره‌ی تعیین‌شده در یکی از آزمون‌های معتبر زبان نیز کسب شود. واحدهای درسی این مرحله علاوه بر واحدهای عمومی، شامل واحدهای پایه و اختصاصی است که در ذیل آمده است.

مرحله‌ی دوم: در ابتدای مرحله‌ی دوم، دانشجویان یکی از ۶ گرایش موجود را انتخاب می‌کنند (که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم). درمجموع ۲۸ واحد باید گذرانده شود که ۶ واحد آن پروژه است. طول این مرحله، ۲ سال (۴ ترم) و برای قبولی در مرحله‌ی بعد حداقل معدل، ۱۶ است.

مرحله‌ی سوم: شامل ۳۶ واحد است که ۲۴ واحد آن برای رساله‌ی دکتری است. طول این مرحله، ۳ سال و نیم (۷ ترم) است و در انتها نیز باید حداقل نمره‌ی ۱۶ کسب شود.

ریاست جدید گروه بیوتکنولوژی در تلاش است که این رشته از سال‌های آینده (سال ۹۷ به بعد) به معنای واقعی به صورت دکتری پیوسته ارائه شود؛ به این صورت که دانشجویان ابتدا به مدت ۵ سال (۱۰ ترم) تمام واحد‌های درسی را بگذرانند و بعد از آن یک پایان‌نامه (به جای دو پایان‌نامه‌ی ارشد و دکتری) ارائه دهند. اگر این اتفاق بیفتد، احتمالاً طول دوره نیز کاهش خواهد یافت.

معرفی گرایش‌ها

در این رشته از مرحله‌ی دوم ۶ گرایش وجود دارد. برخی گرایش‌ها سروکارشان بیش‌تر با مباحث زیستی است و برای دانش‌آموزان تجربی جذاب‌تر است. برخی دیگر از گرایش‌ها با فیزیک، ریاضی و مهندسی در ارتباط است و دانش‌آموزان ریاضی بیش‌تر به آن‌ها متمایل هستند. در ادامه به توضیح مختصر هر گرایش می‌پردازیم:

بيوتکنولوژی فراورش زيستی (Bioprocess engineering): این گرایش با رشته‌های مهندسی مشابهت زیادی دارد. مسائلی مانند طراحی و ساخت بیوراکتورها که با مهندسی شیمی در ارتباط است و طراحی کیت‌های میکروفلوئیدیک که با مهندسی مکانیک رابطه دارد، از نمونه‌های فعالیت در این گرایش است. بیوتکنولوژی فراورش زیستی برای افرادی که به ترکیب زیست و مهندسی علاقه دارند، می‌تواند جذاب باشد. واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “طراحی بیوراکتورها”، “پدیده‌های انتقال در سیستم‌های بیوشیمیایی” و “فرایند‌های جداسازی زیستی”.

بيوتکنولوژی مولکولی (molecular Biotechnology): این گرایش نیز مانند گرایش فراورش زیستی برای دانش‌آموزان ریاضی مناسب است. بیوانفورماتیک (به طور خلاصه می‌توان بیوانفورماتیک را تحلیل و تفسیر داده‌های زیستی به کمک ریاضیات، آمار و علوم کامپیوتر تعریف کرد) که هم به مسائل زیستی مانند اطلاعات ژنتیکی و هم به مهندسی کامپیوتر ارتباط دارد، به این گرایش مربوط می‌شود. هم‌چنین تولید داروهای نوترکیب (دارویی که به طور مصنوعی در موجودات زنده تولید می‌شود، در حالی که به طور طبیعی آن موجود آن را تولید نمی‌کند) که متفاوت از داروهای شیمیایی است، در این گرایش قرار می‌گیرد. واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “زیست‌شناسی سامانه‌ها”، “اومیک” و “آنزیم‌شناسی و مهندسی پروتئین”.

بيوتکنولوژی پزشکی (medical Biotechnology): یافتن درمان برای بیماری‌های ژنتیکی، تلاش برای یافتن درمان سرطان، پژوهش در زمینه‌ی سلول‌های بنیادی و… همگی به این گرایش مربوط می‌شوند. این گرایش نسبت به دو گرایش قبل ارتباط بیش‌تری با زیست‌شناسی دارد و برای دانش‌آموزان تجربی مناسب‌تر است. واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “ایمنی‌شناسی سلولی مولکولی”، “مهندسی بافت” و “سلول‌های بنیادی و پزشکی ترمیمی”.

بيوتکنولوژی کشاورزی (Agricultural Biotechnology): تهیه بذر‌های اصلاح‌شده، گیاهان تراریخته و حتی تولید کود‌های مناسب و… همگی در این حوزه قرار می‌گیرند. این گرایش نیز مانند گرایش قبلی عمدتاً با زیست سروکار دارد. واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “کشت سلول و بافت گیاهی”، “بیوتکنولوژی زراعی” و “مهندسی متابولیک در گیاهان”.

بیوتکنولوژی محیطی- دریایی ((Environmental and Marine Biotechnology: تلاش برای از بین بردن پساب‌های صنعتی و فلزات سنگین موجود در آب دریا، تلاش برای تجزیه‌ی پلاستیک به کمک میکروارگانیسم‌ها و… نمونه‌هایی از فعالیت‌های این گرایش است. واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “بازیافت منابع”، “بیوتکنولوژی آب و فاضلاب” و “بیوتکنولوژی دریا”.

بیوتکنولوژی میکروبی (Microbial Biotechnology): در این گرایش سروکار با انواع میکروارگانیسم‌های مختلف مانند باکتری‌ها، قارچ‌ها و… است. به منظور رسیدن به اهداف مختلف در حوزه‌های سلامت و بهداشت، تغذیه، صنعت، دارو و… واحدهای اختصاصی این گرایش در مرحله‌ی دوم عبارت‌اند از: “فیزیولوژی پروکاریوت‌ها”، “بیوتکنولوژی تخمیر” و “بیوتکنولوژی قارچ‌ها و جلبک‌ها”.

از سال ۱۳۷۸ (اولین دوره‌ی دکتری پیوسته‌ی بیوتکنولوژی) تا به حال گرایش کشاورزی تشکیل نشده است؛ چون در هیچ ورودی متقاضی لازم را نداشته است. گرایش محیطی- دریایی نیز در بیش‌تر ورودی‌ها تشکیل نشده اما سه گرایش مولکولی، میکروبی و پزشکی تقریباً همه‌ساله تشکیل شده است.

شرایط تحصیل در داخل و خارج از کشور

در داخل کشور، مراکز علمی مختلف مانند پژوهشگاه رویان، انستیتو پاستور و… از دانشجویان این رشته برای همکاری‌های علمی به‌شدت استقبال می‌کنند. در خارج از کشور نیز شرایط تحصیل بسیار مهیاست. دانشجویان می‌توانند بعد از گذراندن مرحله‌ی اول یا دوم، مدرک کارشناسی یا کارشناسی ارشد خود را دریافت کرده و برای ادامه‌ی تحصیل به خارج از کشور بروند. بیش‌تر دانشجویان این رشته برای ادامه‌ی تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد یا دکتری، در بهترین دانشگاه‌های دنیا پذیرش می‌گیرند و در آن‌جا به تحصیل ادامه می‌دهند. این رشته با بسیاری از رشته‌ها در ارتباط است؛ ازاین‌رو امکان ادامه‌ی تحصیل در رشته‌های مشابه آن نیز وجود دارد و شانس پذیرش گرفتن از دانشگاه‌های خارج از کشور از طریق این رشته، بیش‌تر از سایر رشته‌هاست.

آینده‌ی شغلی

فارغ‌التحصیلان این دوره در چند گرایش با توجه به استعدادها و توانایی‌هاي ویژه‌ی خود می‌توانند در زمینه‌هاي زیر فعالیت کنند:

۱- طراحی و تولید داروها، واکسن‌ها، سرم‌ها و آنتی‌بادي‌ها با اهداف درمانی

۲- طراحی واحدهاي تولید آنزیم و پروتئین‌هایی که در مقیاس صنعتی در پزشکی، محیط زیست، کشاورزي، صنایع غذایی کاربرد دارند.

۳- طراحی و بهینه‌سازي فرایندهاي تولید داروهاي نوترکیب

۴- طراحی و توسعه‌ی بافت و اندامک‌ها براي استفاده‌ی بیماران

۵- توسعه‌ی روش‌هاي بیوانفورماتیک برای مطالعه و یافتن قواعد حاکم بر سیستم‌هاي زیستی

۶- توسعه‌ی روش‌هاي درمانی مبتنی بر بیوتکنولوژي براي استفاده در مورد سیستم‌هاي عصبی بیماران داراي ضایعات نخاعی

۷- توسعه‌ی روش‌هاي درمانی بر پایه‌ی سلول‌هاي بنیادي (همچون درمان دیابت، سکته‌ی قلبی، سرطان)

۸- توسعه‌ی روش‌هاي بیوتکنولوژي برای درمان ناباروري

۹- تشخیص و ارائه‌ی روش‌هاي نوین، سریع و با کارایی بالا براي استفاده در درمان بیماري‌هاي صعب‌العلاج

۱۰- دستکاري مخمرها و سایر تک‌سلولی‌ها براي تولید فراورده‌هاي زیستی با راندمان بالاتر

۱۱- اصلاح نباتات مقاوم به بیماري‌ها و آفات گیاهی به روش‌هاي نوین و کاراي بیوتکنولوژي با صرف هزینه‌ی کم‌تر و کارایی بالاتر

۱۲- ایجاد گیاهان تراریخته و محصولات مهندسی‌شده با اهداف مصرف خوراکی یا درمانی

۱۳- تصفیه‌ی پساب، خاك و هواي آلوده با روش‌هاي نوین بیوتکنولوژي و حذف آلاینده‌ها از محیط زیست

۱۴- رفع آلودگی و حذف آلاینده‌هاي دریا و پاک‌سازي محیط دریا از آلاینده‌ها

۱۵- به‌کارگیري روش‌هاي نوین بیوتکنولوژي براي استحصال مواد از منابع معدنی

یک دانش‌آموخته‌ی رشته‌ی بیوتکنولوژي می‌تواند در مراکز دولتی و خصوصی همچون دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها و شرکت‌هاي تولیدي و تحقیقاتی تحت عنوان هیئت‌علمی یا پژوهشگر ارشد یا مدیر بخش تحقیق و توسعه مشغول به کار شود. در حال حاضر مراکز علمی و تحقیقاتی متنوعی در ایران در زمینه‌ی بیوتکنولوژي فعالیت دارند؛ ازاین‌رو جهت حفظ و گسترش کیفیت و سطح علمی خود نیازمند متخصصان جوان، کارامد و پرانرژي هستند. در این میان می‌توان به مراکز ذیل اشاره کرد:

دانشگاه‌ها، انستیتو پاستور، مؤسسه‌ی واکسن و سرم‌سازي رازي، پژوهشگاه رویان، پژوهشگاه ابن‌سینا، سازمان پژوهش‌هاي علمی و صنعتی، مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژي زیستی، مؤسسه‌ی تحقیقات اصلاح و تهیه‌ی نهال و بذر، پژوهشکده‌ی بیوتکنولوژي کشاورزي.

امکان تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان در زمینه‌های گوناگون بیوتکنولوژی فراهم است و با توجه به این‌که در داخل کشور در بسیاری از حوزه‌های بیوتکنولوژی تا به حال فعالیتی انجام نشده، شانس موفقیت برای فارغ‌التحصیلان این رشته زیاد است.

اشتغال در شرکت‌هاي داروسازي مانند سیناژن و آریوژن نیز یکی دیگر از موقعیت‌های شغلی است.

توضیحات تکمیلی

کسی که جزء رتبه‌های برتر است و به جای پزشکی و دندان‌پزشکی یا مهندسی کامپیوتر و برق این رشته را انتخاب می‌کند، برخلاف عملکرد عموم رتبه‌های برتر عمل کرده است؛ به همین خاطر ممکن است دیگران سعی کنند او را منصرف و به رشته‌های دیگر راهنمایی کنند. جای پیشرفت و رشد در این رشته، هم در داخل و هم خارج از کشور بسیار زیاد است؛ پس حرف‌های دیگران نباید باعث سستی یا شک و تردید شود. کسی که به این رشته علاقه‌مند باشد و دست از تلاش برندارد، حتی می‌تواند نسبت به دانشجویان بسیاری از رشته‌های دیگر موفق‌تر باشد.

برای دانش‌آموزان تجربی که به پزشکی و دندان‌پزشکی علاقه ندارند و دانشجویان ریاضی که روحیه‌ی علمی پژوهشی دارند و متمایل به رشته‌های مهندسی نیستند (و البته به زیست علاقه دارند) این رشته یکی از بهترین گزینه‌هاست.

اگر در انتخاب این رشته شک دارید و فرصت بیش‌تری برای تصمیم‌گیری می‌خواهید، آن را انتخاب کنید؛ چون تا زمان مصاحبه می‌توانید بیش‌تر تحقیق کنید و اگر منصرف شدید در جلسه‌ی مصاحبه شرکت نکنید. این به معنی انصراف شما از این رشته است.